Filmsporen – audiovisuele wandeling

Negentien bioscopen, één stad, meer dan honderd jaar aan verhalen en herinneringen. Loop nu de audiovisuele wandeling Filmsporen door de bioscoopgeschiedenis van Arnhem.

Je vindt de wandeling vanaf 8 november 2025 in Focus Filmtheater, bij de kassa en in de folderkasten.

Achter de gevels van Arnhemse straten gaat een rijk bioscoopverleden schuil. In november 2025 lanceert Focus Filmtheater Filmsporen. Deze audiovisuele route neemt je mee op een verrassende reis door meer dan een eeuw filmgeschiedenis in Arnhem – van de allereerste bioscoop in 1907 tot de hypermoderne zalen van vandaag.

Cadeau aan Arnhem

Filmsporen is een cadeau aan Arnhem ter ere van het 50-jarig jubileum van Focus Filmtheater. De route kwam tot stand met steun van de Gemeente Arnhem en is ontwikkeld door Jonas de Witte (Studio Beeldontwerp) i.s.m. Focus Filmtheater.

Een interactieve wandeling van 4,5 km

De route van 4,5 km loopt door de binnenstad van Arnhem langs verdwenen, deels aanwezige en huidige bioscooplocaties. Onderweg brengen audio-, foto- en filmfragmenten de geschiedenis van 1900 tot nu tot leven. Luister al wandelend naar de herinneringen van bioscoopmedewerkers en -bezoekers, muziek uit die tijd, anekdotes van filmoperateurs, en bekijk hoe de verdwenen bioscopen er uitzagen. Van het eerste Fotorama aan de Kortestraat tot het gloednieuwe Focus Filmtheater – elke locatie heeft zijn eigen karakter en geschiedenis.

Praktische info

Filmsporen is een interactieve wandeling die je op een moment dat het jou uitkomt via je eigen smartphone kunt ervaren.

Startpunt (en tevens eindpunt)

Focus Filmtheater
Audrey Hepburnplein 1, Arnhem

Duur van de route

Lengte: 4,5 km
(ook in delen te lopen)
Duur: 2,5 tot 3 uur. Op de route zitten voldoende leuke cafés of koffietentjes voor een eventuele pauze.

Wat heb je nodig?

1. Goed opgeladen smartphone
2. Koptelefoon of oortjes (Voor de mooiste beleving)
3. Mobiel internet

Technische informatie

• Locatievoorzieningen en beweging en richting aanzetten: handleiding voor Iphone en Android

Extra locaties

Onderstaande locaties zijn niet in de route opgenomen. Fotografie: Gerth van Roden 

Studio A

Het is 1966. Ook buiten de binnenstad van Arnhem werd een bioscoop gebouwd. Aan de Lange Wal 35 in Presikhaaf werd in opdracht van Astra Filmmaatschappij een modern studiotheater ingericht, als onderdeel van winkelcentrum Presikhaaf. Er werd voor de bouw eigentijds materiaal gebruikt: zoals een rode glasmozaïekvloer, wengé-fineerwanden en schotse ruitstof. Het paste allemaal volledig in het tijdsbeeld.

De versiering voor de foyer werd ontworpen door een pas afgestudeerde leerling van de Kunstacademie Arnhem. En volgens de interieurontwerper Bram van Vliet heeft hij geprobeerd een intieme en gezellige sfeer te scheppen, zonder het moderne karakter verloren te laten gaan. De grote filmzaal van 8 x 20 meter lag op de begane grond en had 226 comfortabele stoelen. De foyer was ingericht met enkele tafels en Thonet stoelen met in de zijwand een afsluitbare ‘koffie schenkerij’.

Wist je trouwens dat in 1971 het totaal ontwerp van Presikhaaf, model stond als het modernste winkelcentrum van Europa. Uiteindelijk werd Studio A in 1983 gesloten, evenals de andere theaters in Arnhem in die periode.

Van de bioscoop is helaas niets meer terug te vinden in het huidige straatbeeld en het is natuurlijk ook jammer dat Presikhaaf niet langer meer haar eigen filmtheater heeft. Op de plek waar dit wel ooit stond, bevindt zich momenteel een uit bruine bakstenen opgetrokken blinde gevel.

BIO Vakantieoord

Wie kan zich nog de BIO collectefilms en de bijbehorende collectebus herinneren tijdens het bioscoopbezoek? Eerlijk gezegd wisten veel bioscoopbezoekers niet waar het woord BIO voor stond, maar het blijkt dus alles met het bioscoopwezen te maken te hebben.

Het zit zo.
Stichting Bio is in 1927 door de Nederlandse bioscoopbranche opgericht in Amsterdam. Vanaf de jaren ‘20 en ‘30 kwamen immers veel welgestelde burgers naar de cinema, en die hadden wel een zakcentje over voor een goed doel. Om de collectes te reguleren bedacht Abraham Tuschinski een eigen collecte, Stichting Bio, nu het BIO Vakantieoord. En de warme band met de filmtheaters bestaat nog steeds, zo’n 100 jaar. De naam BIO verwijst dan ook direct naar Bioscoop, en dus niet naar Biologisch, wat veel mensen vandaag de dag zullen denken.

Maar wat is het BIO Vakantieoord dan precies?
De stichting kocht van de gekregen collectes in 1932 de grote villa ‘Russenduin’ in Bergen aan Zee. Hier kon men voor een paar weken kinderen opvangen uit de randstad, de zogenaamde bleekneusjes. De gedachte was om de kinderen te laten aansterken, omringd door gezonde lucht, voldoende eten, lesprogramma’s en sport- en spelactiviteiten. Na de oorlog zocht de Stichting BIO een tweede locatie, de doelgroep en de maatschappelijke aandacht verschoof namelijk naar kinderen met polio verschijnselen. Het ‘Russenduin’ bleek niet meer te voldoen en men ging op zoek naar een alternatief.

Een groot stuk grond aan de rand van Arnhem bleek de meest geschikte plek en werd aangekocht. Vanaf 1960 is hier aan de Wekeromseweg een herstellingsoord gebouwd, ontworpen door de bekende architect J.J.P. OUD. Het fries boven het hoofdgebouw is ontworpen door kunstenaar Karel Appel. In de algemene ruimte naast het binnenzwembad werd een zaal met projectiecabine ingericht, verwijzend naar de bioscoopconnectie van de BIO. Tot op heden is de NVBF – Nederlandse Vereniging van Bioscopen en Filmtheaters één van de sponsors van het BIO Vakantieoord, en toont het hier filmvertoningen in de voor de doelgroep aangepaste filmzaal.

Het BIO vakantieoord met het kleurrijke fries naar ontwerp van Karel Appel.

Het BIO vakantieoord naar ontwerp van J.J.P. Oud. 

Gebouw Irene

Naast de bioscopen in de stad werden er geregeld filmvoorstellingen gegeven in buurthuizen, wijkcentra en religieuze instellingen. Zo ook in Gebouw Irene in de Beekstraat 70. Gebouwd in 1875 als ‘Vereeninging ter bevordering van de inwendige zending’, later ‘De Arnhemsche Stadszending’; een geestelijke en maatschappelijke afdeling en jeugdwerk. Daarnaast was Irene een wijkhuis en had het een officiële bioscoopvergunning. Bijzonder is vooral dat vanaf 1920 de Arnhemsche Schoolbioscoop hier voorstellingen hield en veel klassen uit die tijd de cinema als informatief medium hebben leren kennen. In de jaren ‘20 en ‘30 waren er met regelmaat filmvertoningen zoals ‘Reus Duizendvoet’, ‘Het leven van Luther’, ‘Bijenstudie’ en ‘Padi-Cultuur’ van het Koloniaal Instituut. Het Gebouw Irene raakte flink beschadigd en kort na de oorlog werd dan ook de bioscoop vergunning ingetrokken. Nadat de firma Stokvis het pand als magazijn gebruikte werd in 1957 het Gebouw Irene afgebroken voor nieuwbouw.

Gebouw Irene aan de Beekstraat.

Advertentie uit de Arnhemse Courant 1920.

Publieke acties
In het voorjaar van 1979 draaide in Studio A de sexfilm Vrouwenkamp. Deze film werd vanuit de feministische beweging flink bekritiseerd want zowel hier als ook bij het Cinema Palace werd de gevel beklad met leuzen en symbolen. Dit was niet de eerste keer dat een filmvertoning in Arnhem te maken kreeg met acties van diverse groeperingen. In 1969 werden namelijk sympathisanten van de Cineclub uit het Rembrandt Theater gezet. Zij demonstreerden tijdens de Filmweek Arnhem voor meer zichtbaarheid van politieke en maatschappijkritische films in de theaters. Dit had effect want al tijdens de Filmweek Arnhem in 1971 draaide in het Saskia een speciaal Cineclub filmprogramma. In 1978 was er een serieuze landelijke opstand van de Turkse gemeenschap over de release van de film Midnight-Express. Voorafgaand aan de première van de film in het Luxor Theater eisten zij dat er een omstreden passage zou worden verwijderd. Onder druk werd daar gehoor aan gegeven en de operateur coupeerde deze passage uit de film. Ook de film Spetters uit 1980 van Paul Verhoeven kreeg landelijke kritiek en bracht flink wat commotie en zelfs actiegroepen op de been. Zo werd het reclamebord boven Luxor beklad en bleef het woord ‘Etters’ over.

Studio A, na de beklading ivm de sexfilm ‘Vrouwenkamp’.

Het Luxor Theater, na de bekladding ivm de film (Sp)Etters.

Credits

Concept en Research – Jonas de Witte
Script – Jonas de Witte en Evianne Lamme
Muziek en compositie – Manna Horsting
Stemacteur – Hanneke de Jong
Route realisatie – Studio Beeldontwerp
Online omgeving – KLC / Don Blaauw
Vormgeving – DIEP
Partner – Focus Filmtheater
Producent – Stichting Sneeuwvonk / DeJong&DeWitte

Met dank aan

Research – Is Hoogland
Fotografie – Gerth van Roden
Stagiair – Bas Kruse (AV-specialist, RijnIJssel)
Gemeente Arnhem
Mediafonds Arnhem
Prodesse Conamur – Arnhems Historisch Genootschap
Joods Monument Arnhem – Peter Jetten en Simcha Looijen
Wethouder Openbare ruimte – Bob Roelofs

Archief

Gelders Archief
Erfgoedcentrum Rozet – Pieter Goossens
Cinemadoc – Sacha Barraud
Omroep Gelderland
Eye Filmmuseum en Eye Study
Nederlands Instituut voor Beeld & Geluid

De geïnterviewden

Operateur – Tom van Haeften
Operateur – Henny de Waal
Stedenbouwkundige – Wim Lavooij
Wijkbewoner – Gerrit Dassen
Colofon – Walter Janssen
Actrice – Juul Vrijdag
Actrice – Margreet Blanken
Regisseur – Mascha Halberstad
Focus medewerker – Charlie Cappetti
Regisseur – Wim van der Aa
Kunstenaars – Terry van Gurp en Arno Arts †
Filmliefhebber – Johan Wolthuis
Ouvreuse en gastheer – Vera en Fred van de Klashorst
Filmhuis directeur – Henk Bitter
Filmdistribiteur – Gerard Huisman
Filmhuis directeur – Ger Bouwma
Amateur-historicus – Benno Landsheer
Kleinzoon bioscoopdirecteur – Wouter van Biene
Dochter operateur – Willy Oberhofen